n sociale omgeving, en voerden hun leer tot de uiterste konsequentie in
het geloof aan het volstrekt mechanisch karakter van denken en handelen.
Hij legde den nadruk op de eigen aktiviteit van den mensch, zijn kracht
in te grijpen en den loop der wereld mede te bestemmen. Het is duidelijk
dat dit idealisme op praktisch gebied evenzeer een kracht was tot
revolutionair handelen als het mechanisch materialisme.

[41] Gorter.

[42] Men herinnere zich hoe in de dagen dat Rousseau schreef, de
plattelandsche bevolking van Frankrijk sterk achteruitging.

[43] Meynier bestrijdt dit in zijn hiervoor aangehaald werk, dat een
poging is Rousseau als een liberale bourgeois voor te stellen.

[44] Deze uitlating luidt: "Wat al misdaden, oorlogen, moorden, hoeveel
ellende en wreedheid had degeen aan het menschengeslacht gespaard, die
terwijl hij de palen uit den grond trok of de afgraving dichtwierp (de
grenzen van het eerste grondstuk dat privaateigendom was) aan zijn
mede-menschen toewierp: "Gelooft dien bedrieger niet Ge zijt verloren zoo
ge vergeet dat de vruchten van den bodem aan allen behooren en de bodem
zelf aan niemand behoort"

[45] "La Reunion des Amours," van Marivaux, aangehaald bij E. et J. de
Goncourt, "La femme au 18ieme siecle."

[46] "La femme au 18ieme Siecle," blz. 173.

[47] Natuurlijk wordt bedoeld: van de heerschende klassen in beide.

[48] "Contes Moraux de Marmontel;" aangehaald in "La femme au 18ieme
Siecle," blz. 239.

[49] Een plan van openbare opvoeding om den gemeenschapszin der burgers
te vormen, stelde Rousseau voor in zijn verhandeling over het
regeerstelsel van Polen.

[50] Natuurlijk vermag hij niet, de zelfzuchtige neigingen die de
inrichting der maatschappij opwekt, te niet te doen.

[51] Dit geldt voornameijk voor de kleinburgerlijke, niet voor de
groot-kapitalistische maatschappij.

VIERDE HOOFDSTUK

DE LAATSTE WORSTELING.

Te Yverdun aangekomen, haastte hij zich den maarschalk zijn goede
aankomst te melden; ook aan Conti en Therese schreef hij. Hij liet haar
geheel vrij of zij hem in de verbanning wilde volgen. "Zie zelf wat ge
doen wilt, besloot hij zijn brief, en volg alleen uw eigen neiging; want
hoeveel 't mij ook zou kosten om mijn leven van 't uwe los te maken
nadat wij zoo lang samen zijn geweest, ik kan het doen, wel niet zonder
verdriet, maar toch zonder bezwaren. Ook staan aan uw verblijf in dit
land moeilijkheden in den weg. Maar zoo ge komen wilt, zal ik daa