verplichting en afhankelijkheid in het spel kwam, voelde hij dankbaarheid
knellend en rukte zich los.

Hij had, alvorens aan Mme de Luxembourg zijn toestemming te geven tot
het bezorgen der uitgave van den "Emile," van haar de belofte geeischt
en gekregen, dat het werk evenals zijn vorige geschriften in Amsterdam
gedrukt zou worden. Dit was de eenige manier zeker te zijn geen
onaangenaamheden te krijgen met de censuur; en ook wilde hij absoluut
vermijden in conflikt te komen met de wetten van het land waarin hij
woonde. Dit bracht zijn echt klein-burgerlijk respect voor de wet mee,
ook al was zij, gelijk in dit geval, de willekeur zelve. Hij verlangde
er volstrekt niet naar, uit het land gezet of op eenigerlei wijze voor
zijn ideeen vervolgd te worden, hij dorstte niet naar den
martelaarskroon. Wel liet hij al zijn geschriften onder zijn eigen naam
verschijnen, wat haast niemand van de encyclopedisten deed: het leek hem
onmannelijk anders te handelen. Zijn heele gedragslijn in die dingen was
typisch, kenschetsend voor zijn aard en sociaal-psychologisch wezen:
behoedzaam, bijna bangelijk--voorzichtig tegenover het gezag, en toch
fier en waardig, juist als een kleinburger doet. En daarbij was die
gedragslijn heel verstandig, want zoo kon hij geheel vrij schrijven,
had niet te maken met de censuur en haalde zich niet de minste
onaangenaamheden op den hals.

Maar Mme de Luxembourg en de Malesherbes dachten het beter te weten dan
hij. Zonder twijfel met de bedoeling om zijn zaken nu eens extra goed
waar te nemen, stuurden zij zijn levensboot rechtaan op de klip,
waartegen zij te pletter moest slaan.

Het kontrakt, dat hij had geteekend, was op het bureau van de
Malesherbes opgemaakt, zooals Rousseau aan 't handschrift gezien had;
dus, dacht hij, kon hij volkomen gerust wezen. Het boek zou in Holland
gedrukt worden, en quasi bij een hollandschen uitgever verschijnen, maar
inderdaad was het manuscript gekocht door een Parijsche firma. Wel
merkte hij al gauw met zetten dat er vreemde dingen gaande waren: de
copie scheen gelijktijdig in Holland en Frankrijk gezet te worden; hij
begreep er niets van: er stonden dingen in, die hij dacht dat de censuur
niet konden passeeren. Telkens en telkens weer drong hij er op aan dat
het boek in geen geval ongecensureerd, klandestien, mocht verschijnen;
hij wilde zich strikt houden binnen de perken der wet. Men stelde hem
gerust: alles zou gebeuren naar zijn wenschen. Toen, plotseling, kre