n eene
tusschensoort zou kunnen noemen te behooren. Men kan namelijk m.i. alle
in literair figuurscheppend kunstwerk voorkomende psychologie naar hare
herkomst in drie groepen verdeelen; met andere woorden: er blijkt ons,
dat psychologisch begrijpen op drie hoofdwijzen mogelijk is. Die, welke
wij de eerste wijze zullen heeten, omdat zij de schoonste en machtigste
want meest omvattende is, is de intuitieve: het begrijpen uit het
onbewuste; het begrijpen zonder bewuste poging daartoe; de ontvangenis
van het inzicht als een geschonken openbaring. Deze wijze van
psychologisch doorgronden, zij moge als intermitteerende gave ook geen
enkelen der kleinere kunstenaars onbekend zijn, is toch, als eene
geheel het werk karakteriseerende eigenschap, slechts bij de
allergrootsten te vinden. Zoo mocht dan ook Balzac haar de zijne noemen,
en ik [p.224] spreek u juist van hem, eerder dan van een zijner
evenknieen, omdat niet alleen uit zijn werk blijkt, dat bij op deze
wijze psychologisch-begreep, maar hij ook heeft medegedeeld, dat en hoe
hij 't vermogen daartoe bezat. Ik doel hier op eenige weinige, maar veel
van hetgeen ik hier zei practisch toelichtende woorden uit zijn Facino
Cane, en 't zij mij veroorloofd de vertaling daarvan even uit mijn
eersten bundel Over Literatuur over te schrijven:

Bij mij was het opmerken intuitief geworden,[8] het drong door
tot in de ziel zonder het lichaam te verwaarloozen, of beter
gezegd: het doorgrondde zoo goed de uiterlijke details, dat het ook
onmiddellijk hun keerzijde begreep; het gaf mij het vermogen zelf
het leven van het individu te leven, met wien het zich bezighield,
door mij te veroorloven mij in zijn plaats te stellen, zooals de
derwisch der Duizend en een Nacht lichaam en ziel aannam der
personen over wie hij zijn tooverformulier uitsprak.

Noemde ik deze wijze de schoonste en machtigste, de daaraan
tegengestelde is niet slechts haar contrast, omdat zij de minst machtige
van de drie is, maar vooral wijl zij die van het bewust-begrijpen is,
het eindelijk-bereiken van het inzicht na vele wel-bewuste pogingen
daartoe, en dus niet de ontvangenis van het inzicht maar de
verovering ervan. Bij de eerste is zien en begrijpen een--hoe goed
teekent Balzac het plotse en wonderlijke gebeuren ervan als hij
zegt: "zooals de derwisch lichaam en ziel aannam der personen over wie
hij zijn tooverformulier uitsprak"--bij de tweede ontstaat het
begrijpen pas uit