rischen drang van mevr. Holst en Gorter die
occulte neiging aanwezig. Haar psychische ontvlambaarheid is heelemaal
occult, al werpt die zich ook op dingen die juist den arbeider in
lichterlaaie zetten. Maar ook de manier waarop zij het doet is zuiver
occult. Zij wordt beheerscht door den angst, dat de ontwikkeling van de
massa zou worden tegengehouden door de vooropstelling van het
individueele.

--Als nu, zoo vroeg ik, uw laatste werk zuiver een objectiveering is van
uw drieledigen en visionairen persoonlijken aanleg, en gij aan den
anderen kant de kloof tusschen uw diepere veelzijdigheid en de groote
massa zoo sterk voelt, dat gij toch wel niet overheerscht kunt worden
door de zucht om de menschen over bepaalde dingen feitelijk nauwkeurig
in te lichten,--hoe rechtvaardigt gij dan nu nog hetgeen gij vroeger mij
en anderen hebt medegedeeld omtrent uw buitengewoon uitvoerige
documenteele onderzoekingen, ook in den Jordaan?

Ja, zei hij en zijn blanke hand streek door zijn zware lokken, die
hij--niet meer had--ja ... die documenteele arbeid, dien ik verricht
voordat ik aanvang met mijn werk, wekt den schijn alsof ik realistische
kunst lever, gericht op de zoogenaamde waarneming en objectieve
bestudeering van de feiten. Ik geef u toe, deze arbeid is, wat den
documenteelen inhoud in kleineren zin betreft, overbodig, en dat heb ik
in den laatsten tijd veel beter dan ooit ervaren. Toch meen ik, dat men
voor het aanvoelen van een levenssfeer de dingen goed moet kennen, al
gaat de visionaire verbeelding telkens op geheel andere manier de
realiteit in gloed of in schaduw of in licht zetten. Om u dit duidelijk
te maken kan ik er op wijzen, dat ik op dien boottocht, waarvan in het
vierde hoofdstuk van de Jordaan verteld is, maar een keer mee ben
geweest, en toch heb ik een heele synthese van al die nachten gegeven.
Wat ik daar geef, kan onmogelijk door de zinnen waargenomen zijn
geweest. Dat is een voortdurend peilen en invoelen, een visionair
verbeelden en fantastisch zien. Toch is dit de eenige manier waarop de
realiteit zich openbaart. Dat is het orgaan van den kunstenaar, waardoor
hij de realiteit naar voren haalt zooals zij is, al lijkt het
doorloopend fantasie.

--Ik herhaal dus, dat hier wel degelijk een verandering van standpunt
uit blijkt. U hebt vroeger veel meer dan nu den nadruk gelegd op de
waarde van het voortdurend waarnemen en verzamelen van feiten.

--Ik geef toe, veel van dien documenteelen arbeid was overbod