t maatschappelijke, wil ik komen
tot iets als Wagner bedoelde met zijn opera's. Die bedoelde ook: een
harmonie tusschen de verschillende kunsten. Hij schreef zijn teksten,
maakte zijn muziek, nam ook de leiding bij het vervaardigen van de
decors en zoo. En nu is het Verbond van Kunstenaars een poging, en dat
kan juist in een klein land als het onze, om de artiesten te oefenen in
het samenwerken. Ik maak mij geen illusie dat dit pogen direct tot
groote dingen leiden zal, ik vind het al prachtig dat voor verleden jaar
bijv., op de algemeene vergadering van het Verbond, allen gezamenlijk
zich hebben uitgesproken over het leelijke affiche van de
Vierjaarlijksche tentoonstelling van schilderkunst. Wanneer je dat
principe doorvoert op dingen van veel grooter beteekenis, dan zult u
begrijpen wat ik bedoel met "samenwerking naar binnen en naar buiten".

Voor dien tijd hebben de kunstenaars zich veel te veel als
buitenmaatschappelijke schepselen begrepen. Weet u wel, dat er voor de
negentiende eeuw geen kwestie is van zoogenaamde "philisters"? Die
hebben wij in de negentiende eeuw uitgevonden. Ik weet wel dat er
tegenwoordig nog een heeleboel zijn, die wat wij nu trachten te doen ook
"philisterhaft" vinden, een soort van burgerlijk werk, en zij schelden
je uit voor vergaderingratten en denken, dat wij dit allemaal doen enkel
voor het pleizier van vergaderingen houden! Dat vergaderen is eenvoudig
een noodzakelijk kwaad, maar ook daarin kan wel iets moois zijn, en er
zijn heel mooie momenten geweest op sommige vergaderingen die wij hebben
gehouden.

--Ik vroeg nu zijn meening over de richting die zegt weer te geven
hetgeen er omgaat of sluimert in de ziel des volks, en of hij niet
geloofde, dat een dichter nooit iets anders moet uitspreken dan wat
hijzelf rechtstreeks in eigen binnenste voelt.

--Natuurlijk, zoo antwoordde hij, het eenige wat wij kunnen doen om
vooruit te komen, d.w.z. om beter kunstenaar te worden, is aan onszelf
werken. En wat wij altijd doen moeten is zuiver onszelf uitspreken. Er
is niet anders. Uitspreken wat in het algemeen eenige groep van menschen
voelt of denkt te voelen, dit is niet mogelijk. Ik tenminste houd het
voor absoluut onmogelijk. Critiek kan ook niet anders zijn dan
subjectief. Men heeft geen andere hulpmiddelen, men heeft geen ander
instrument, als zijn eigen innerlijk. Zooals je een peer alleen proeven
kunt met je eigen tong, zoo kun je een boek alleen proeven met je eigen
ziel.

Iets an