SSA-DEPORTATIES; HET TELEGRAM
a. De situatie (tweede halfjaar 1942) 88
b. Nog een synode-vergadering 89
c. Het telegram 90
d. Duitse reactie 91
e. Gebed, afkondiging van het protest 93
f. De kosten 96
g. Vergeefse pogingen 97

7. DE SCHERPSTE OPROEP, OOIT GEDAAN
a. De situatie (januari tot begin mei 1943) 101
b. "Wie meewerkt is medeschuldig" 103
c. Niet in de Gereformeerde Kerken afgelezen 105
d. Nog een schep er bovenop 107
e. Resultaat? 109

8. STERILISATIE; DE, "Joden-GOD"; DE "GEMENGD GEHUWDEN"
a. De situatie (begin mei - november 1943) 112
b. Mooi Nederlands, geschreven in het Duits 113
c. De Joden-God" en de "Joden-bijbel" 116
d. "Gemengd-gehuwde"Joden 118

9. DE Joden-CHRISTENEN
a. Duitse beloften 121
b. Geen Gereformeerde "haastdoop" 122
c. Andere opvattingen 125
d. Schmidt en Rauter 128
e. Westerbork en daarna 130
f. Bep Blok 132

10. EEN VERBLUFFENDE CONCLUSIE 136

DEEL II: HULP AAN JOODSE ONDERDUIKERS

11. DE LO (LANDELIJKE ORGANISATIE VOOR HULP
AAN ONDERDUIKERS) 143

12. DE NV EN HAAR KINDEREN 149

13. DRIE ERVARINGEN
a. Ader 156
b. Dobschiner 157
c. Houwaart 159

14 WAAROM HIELP MEN Joden?
a. Dominee, boer, dominee 161
b. Angst 166
c. Om zielen te redden? 167

DEEL III: NA DE OORLOG

15. VOETANGELS EN KLEMMEN 177

16. DE BEVRIJDING; EEN ENQUETE 182

17. GESCHIEDSCHRIJVERS ONDER VUUR 185

18. BEOORDELINGEN
a. Over het redden van de Joden-christenen 193
b. Commentaar op de houding van de kerken
in het algemeen 196

19. EEN KLEINE KAARS 200

INLEIDING

Dit boek heeft een voorgeschiedenis. Indertijd was ik (van 1958-1969)
predikant van de Schotse kerk te Tiberias, Israel. Met inspanning had
ik me de taal van het land, modern Hebreeuws (ook wel Ivriet genoemd),
eigen gemaakt. Vaak werd ik door een kiboets uitgenodigd om op vrijdagavond
(het begin van de sabbat) een lezing te houden. Op mijn inleiding placht er
immer een levendige discussie te komen.
In die tijd trok het toneelstuk van Rolf Hochhuth, der Stellvertreter
("de plaatsbekleder") sterk de aandacht: het stelde de houding van paus
Pius XII ten opzichte van de Jodenvervolgingen tijdens de tweede wereldoorlog
aan de orde. Hochhuth maakte de tongen los. Een Zwitserse predikant die toen
in Israel woonde schreef: "Er was (ten tijde van de tweede wereldoorlog) een
volledige en vreselijke stilte van de kant van de Kerk" (Jerusalem Pos