en
in de betreffende periode gegeven. Kennisname van de werken van Herzberg, Presser
en L. de Jong [0.4] wordt verondersteld. Hier gaat het alleen om de herinnering:
"toen gebeurde er dat".
In het tweede gedeelte van dit boek gaat het niet meer om het woord van het protest,
maar om de daad van de hulp aan onderduikers.
In het derde gedeelte komen enkele punten aan de orde ten aanzien van de houding
van de kerken - en de christenen - tijdens de tweede wereldoorlog, die nu volop
in discussie zijn. Geschiedenis is immers (men durft de veelgehoorde uitspraak
bijna niet meer te gebruiken) een discussie zonder einde.

Nu ben ik geen vakhistoricus en dat besef ik - al heb ik er uiteraard naar
gestreefd het noodzakelijke "huiswerk" nauwgezet te verrichten. In zekere zin
van de nood een deugd makend, waag ik het te doen wat een "professional" niet
zou doen (maar juist "professionals" hebben me dit wel aangeraden): af en toe
zal ik een persoonlijke ervaring uit die tijd vermelden. Allereerst in de hoop
dat dit het geheel des te leesbaarder zal maken. Maar ook is het de bedoeling,
de eigen betrokkenheid aan te geven, me in zekere zin in de kaart te laten kijken".

<13>

Geen mens kan volledig afstand nemen van het door hem te behandelen onderwerp;
dat lijkt me ook niet nodig, zelfs niet gewenst. Maar wel is het nuttig om te
proberen, de aard van de eigen betrokkenheid te onderkennen. Zonder enige
zelfkennis in dit opzicht loopt men des te meer gevaar zich een karikatuurbeeld
- in positieve dan wel negatieve zin - te vormen en dat door te geven. Terwijl
het streven gericht dient te zijn op verheldering en een zo zuiver mogelijk
weergeven van de feiten.
Voor mij leidde de eigen betrokkenheid tot het inzicht: er was - in de houding
van de kerken - misere, maar er was ook grandeur; er was grandeur, maar er was
ook misere. Je mag het een niet wegstrepen tegen het ander. Omdat schrijver
dezes in de oorlogsjaren pas goed de misere van de kerk ontdekte, heeft hij
op het punt gestaan kerk en geloof vaarwel te zeggen. Maar het tijdens de
kerkdienst voorlezen van de protesten tegen de Jodenvervolging was een factor
die hem geholpen heeft, toch nog heil in de kerk te blijven zien, en te vinden.

Nog een paar praktische gegevens.
De spelling van de documenten heb ik aangepast aan de tegenwoordige.
Het noten-apparaat is met opzet beperkt gehouden: het dient bijna uitsluitend
om aan te geven waar bepaalde gegevens vandaan kwamen. Wie daar niet