art van Carmen naar Frontera duurt twaalf uren; juist een jaar
nadat wij deze plaats verlaten hadden, stapten wij er weer aan
land. Er is niets veranderd: de kleine aanlegsteiger ziet er nog
wat meer vervallen uit dan ten vorigen jare; en de slechte herberg,
waarin wij toen onzen intrek namen, hangt nog altijd op haar palen
boven het slijkerig bed der rivier, waarvan zij de verderfelijke
uitwasemingen uit de eerste hand ontvangt. Er is evenwel geene keus:
deze afschuwelijke fonda is de eenige, en overal elders zouden wij
ongetwijfeld aan hetzelfde gevaar zijn blootgesteld. De stad is in
de hoogste mate ongezond; de directeur der douane is gedurende mijne
afwezigheid gestorven; pokken, dysenterie en gele koorts heerschten
om strijd in dit rampzalig stadje, dat driehonderd inwoners verloren
had. Maar een goede genius beschermt de reizigers: wij blijven gespaard
en zetten onze studien voort, in afwachting dat eene stoomboot of
een ander vaartuig ons hooger op de rivier zal kunnen brengen.

Mijne nasporingen langs de kust en de rivier hebben mij in staat
gesteld, met vrij groote zekerheid de plaats te bepalen, waar de oude
hoofdstad Centla eens stond. De Grysalva van heden komt niet overeen
met de rivier van vroeger: zij liep toen meer dan twintig mijlen meer
westwaarts, in de bedding van de rio Seco, nabij de stad Comalcalco,
waarvan wij de ruinen hebben bezocht; hetzij door eene werking der
natuur, hetzij op kunstmatige wijze, werd haar loop veranderd. Ik heb
daarvan het bewijs. Tijdens zijne expeditie en zijn grooten veldslag
tegen de inwoners van Tabasco, hield Cortez zich op aan den mond van
eene rivier, die zich met twee monden in zee uitstortte: las dos Bocas,
een naam, die nog heden wordt gebruikt voor de uitmonding van de rio
Seco. Van zijne vaartuigen konden slechts de allerkleinste door den
mond der rivier binnenvaren; bij Frontera daarentegen loopen schepen
van twaalf voet diepgang dagelijks zonder eenige moeite binnen. De
geschiedschrijver bericht ons dat Cortez zich terugtrok op een klein
eiland, tegenover het dorp, bij Frontera bevindt zich slechts een
zeer groot eiland, maar dat ligt ongeveer een mijl lager.

Herrera gewaagt ook van eene voorde, waarvan de soldaten van Cortez
gebruik maakten om de rivier te doorwaden, ten einde de verschansingen
der Indianen te gaan verkennen. Op de plaats waarvan hij spreekt,
kan er in de Grysalva nimmer eene voorde zijn geweest: overal is
de rivier buitengewoon breed en z