nbestemde, dit schommelende
en tegenstrijdige in hem maakte, dat alle partijen en groepen die in
de jaren 1789-1794 gedurende korter of langer tijd de macht in handen
hadden, van de voorstanders van het konstitutioneel koningschap in de
Nationale Vergadering tot de strenge republikeinen der Bergpartij toe,
zich op hem zouden beroepen en beweren zijn leer in praktijk te brengen
en zijn voetstappen te volgen. Op hem beriepen zich de mannen die den
koning handhaafden en de mannen die den koning terechtstelden en de
republiek proclameerden. Op hem, op den gevoelsinhoud en gevoelstoon
vooral van zijn werken, beriepen zich de aanvoerders der Girondijnen.
Hun ietwat theatraal-verkondigde liefde tot de deugd, hun vaag
idealisme, hun heroisch patriotisme, dat in de romeinsche toga gehuld
met groote gebaren het tooneel van het openbare leven beschreed, hadden
zij van hem geleerd. Op hem beriepen zich de Jacobijnen, op zijn stoere
demokratie, op zijn prijzen van het wantrouwen jegens elke regeering
als een demokratische deugd, omdat elke regeering er naar streeft,
de rechten der burgers te verkorten. Op hem beriepen zich de groote
bourgeois, die in 1791 wel de souvereiniteit van het volk proklameerden,
maar de burgers in aktieve en passieve verdeelden al naar hun inkomen,
een verdeeling die Rousseau zelf van de verkiesbaarheid zou hebben
uitgesloten. Op hem beriepen zich de kleine burgers der Bergpartij, de
stoutmoedige revolutionnairen van '93, die tegen zijn uitdrukkelijke
voorschriften de wetgevende en uitvoerende macht in hetzelfde orgaan
vereenigden, die, gruwel voor zijne vredelievendheid, de Terreur tot
regeermiddel maakten, die recht tegen zijn federalistische neigingen in,
naar sterke centralisatie streefden,--en die toch terecht beseften meer
dan welke andere partij der omwentelingsjaren bloed van zijn bloed en
vleesch van zijn vleesch te zijn. Want in zoover zij anders handelden
dan hij had voorgeschreven, handelden zij bekneld door omstandigheden
die hij niet had voorzien; in hoogsten nood verkeerend, gedwongen,
gelijktijdig besprongen als zij werden door het verraad der vijanden
van binnen en den dreigenden inval der vijanden van buiten, tot elken
maatregel die den vijand verzwakte en in toom hielp houden. In zijn
vredelievendheid, zijn afkeer van geweld, zijn angst voor ingrijpende
verandering, zijn verheerlijking van elke orde boven wanorde en elke
rust boven onrust openbaarde zich de gezindheid van den kleinburger in