rculaire (gedateerd 1 juni 1945) aan alle
plaatselijke Gereformeerde Kerken met het volgende verzoek:

Gij zoudt ons bijzonder verplichten, als gij een opgave zoudt kunnen doen van
het aantal Joden, dat ten Uwent ondergedoken is geweest, en ook van het aantal
Gereformeerden, waar aan Joodse personen onderdak werd verleend of waar Joodse
kinderen werden opgenomen.
En dan is 't voor ons van het grootste belang te weten, of er ook bijzondere
geestelijke contacten zijn gelegd tussen Joden en Gereformeerden ten Uwent
tijdens de oorlogsjaren. Voor alles, wat gij ons over de Joden en de Joden-
zending kunt meedelen, en ook het verkeer tussen Joden en (Gereformeerde)
Christenen, zullen wij U zeer dankbaar zijn.
Wij willen trachten, de gegevens daarover in 't hele land te verzamelen. Wij
houden ons aanbevolen voor een lijst van de adressen der Joden in Uwe gemeente,
want gij begrijpt wel, dat ons Joodse adressen materiaal geheel verouderd is.
[16.2]

<182>

Op dit verzoek kwamen veel antwoorden binnen. Men vindt ze, getypt op niet minder
dan 222 vellen, in het archief. [16.3138] Elk vel bevat een aantal antwoorden.
Sommige verslagen over de relatie met de voormalige onderduikers (naar mijn
schatting: verreweg de meeste) waren positief. Zo schreef iemand: "Mevr. R. was
een flinke, eerlijke huisgenote die steeds met genoegen is 'opgeborgen'. Tussen
haar en de familie T. is een hechte vriendschap gegroeid" (vel no. 16).

Nu werd er in de eerder genoemde IKON radio-uitzending op 4 mei 1988 gezegd:

De antwoorden, uit tientallen gemeentes over meer dan 1000 Joden, zijn onthutsend
te noemen. Joden die gedurende hun onderduiktijd geen interesse hadden getoond
voor het evangelie, worden afgeschilderd als lui, slecht, dom, halsstarrig.

Bij navraag bleek me evenwel uit informatie, verstrekt door de samenstellers
van het betreffende programma, dat het niet om een, maar om verschillende brieven
ging waaruit men de woorden gehaald en daarna gecombineerd had tot een zin. Zelf
ben Ik erin geslaagd om een brief te vinden waarin het woord "halsstarrig"
inderdaad voorkwam. De andere woorden heb ik niet gevonden, maar ik zocht dan ook
naar een combinatie van de vier genoemde woorden.
Het komt me voor dat de combinatie suggestief is en een cumulatief effect heeft.
Ook is allerminst duidelijk, of -afgezien van "halsstarrig" - de woorden "lui,
slecht en dom" iets te maken hadden met het al of niet interesse tonen voor het
evangelie, zoals gesugg