onder te duiken, want als we je dan pakken, ga je regelrecht
naar Mauthausen." Zo bleef Mauthausen de hele oorlog door en daarna de plaats
van de opperste verschrikking.
Velen meldden zich en inderdaad werden ze niet naar Mauthausen gestuurd, maar
naar Auschwitz, Sobibor of Bergen-Belsen.

Na in Mauthausen te zijn geweest is men geneigd zich af te vragen: wat doet het
er eigenlijk toe, of kerken af en toe geprotesteerd hebben? Of christenen hier
en daar geholpen hebben? Wat stelde dat voor, vergeleken bij deze afgrond van
ellende en duisternis?
De duisternis van de sjoa was zo diep, dat men het nauwelijks kan bevatten.
Het is te begrijpen dat velen de kleine (te kleine) lichtpunten die er waren,
over het hoofd zien.
Toch: iemand - Heinz Leuner - vertelde eens een verhaal van hulp en zelfopoffering
in moeilijke tijden, toen medelijden een misdaad was.' Van hem is ook de uitspraak:
"Hoe groter de duisternis, des te helderder het licht, ook al is het niet meer dan
dat van een kleine kaars."

<201>

*******************************************************************************

VOETNOOT VERWIJZINGEN PER HOOFDSTUK

Noten
1. H.C. Touw, Het Verzet der Hervormde Kerk. 's-Gravenhage, 1946; twee delen.
Th. Delleman (red.), Opdat wij niet vergeten. Kampen, 1949.
2. Johan M. Snoek, The Grey Book - A Collection of Protests against Antisemitism
and the Persecution of Jews issued by Non-Roman Catholic Churches and Church
Leaders during Hitler's Rule. Assen, 1969.
3. Encyclopaedia Judaica, deel 8, Jerusalem, 1971; 914-916.
4. Abel J. Herzberg, Kroniek der Jodenvervolging. Arnhem/Amsterdam, 1950.
J. Presser, Ondergang (2 delen). 's-Gravenhage, 1965.
L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereld oorlog - Populaire
editie (13 delen). 's-Gravenhage, 1969-1988.
5. S. Stokman, Het verzet van de Nederlandse Bisschoppen legen Nationaal-Socialisme
en Duitse Tyrannie. Utrecht, 1945.

pag 33
Hoofdstuk 1
Noten
1. Zie J.C.H. Blom, Verzuiling in Nederland - in het bijzonder op lokaal niveau,
1850-1925. Amsterdam, 1981.
2. Het verhaal wordt verteld door Anne de Vries in: De Levensroman van Johannes
Post. Kampen, z.j., p. 271-272.
3. Ger van Roon, Protestants Nederland en Duitsland 1933-1941. Utrecht/Antwerpen,
1973; herdr. Kampen 1990.
4. Peter Treep, 'Gereformeerde Zending onder Nederlandse Joden "een kerkhistorisch
onderzoek naar haar ontstaan, organisatie, functioner