edaj li
kondutu nur laux tiu cxi principo: "Agu kun aliaj tiel, kiel vi
deziras ke aliaj agu kun vi".

Same kiel, cxe parola fako, internacia lingvo prezentas
neuxtralan fundamenton por sengxena renkontigxo kaj fratigxo,
tiel ankaux io simila devus ekzisti sur la kampo religia. Sub la
nomo "Dio" aux sub alia la homaranoj komprenu tiun Forton
neklarigeblan, sentatan de multaj kiel kauxzo de kauxzoj en la
mondo materia kaj morala, aux de kelkaj nur en la morala. Neniam
ili malamu, moku aux persekutu iun pro tio, ke lia kredo pri tiu
Forto estas alia ol tiu, kiun ili preferas. Same estas kruda
barbareco riprocxi iun ajn pri lia lingvo aux deveno. Ili
konsciu, ke la veraj ordonoj religiaj kusxas en la koro de cxiu
homo sub la formo de konscienco, kaj ke la cxefa estas la estimo
kaj helpemo reciprokaj. La ceteron en religio ili rigardu kiel
aldonojn, laux unu, devigajn por li diroj de Dio, laux alia,
komentariojn donitajn de l' grandaj instruintoj de la homaro,
laux tria, miksajxon de instruoj kaj legendoj aux moroj
starigitaj de homoj. Cxefe tiuj moroj akrigas diferencojn.

Tra vitroj diverskoloraj la homoj vidas unu saman Forton. Liberaj
povas esti predikoj propagandaj. Sed neniam homaranoj _trudu_ la
gentan koloron de sia vidajxo al ceteraj. Filozofe la instruitaj
personoj jam ofte toleras, se ne respektas, la malsamajn kredojn
de aliaj inteligentuloj; sed pri kutimoj la konflikto estas multe
pli grava.

Tial Zamenhof insistis pri neuxtrala fundamento _mora_, ne nur
idea. Cxiutaga vivado en Euxropo orienta montras la neceson de
vidpunkto praktika. La faktoj gxin postulas. Saluto aux ne saluto
je sxtonkrucoj cxe publikaj vojoj. Oficiala trudo de Sabato aux
Dimancxo kiel deviga festotago. Havo aux nehavo de longa barbo.
Jxuro sur Biblio aux per levo de la mano. Atesto kun cxapo aux
sen cxapo sur la kapo. Cxio simila povas sxajni tre ridinda
okcidente. Gxi tamen kauxzis oriente batalojn dum centjaro. Gxi
tuj jxetas sur la lipojn nomon gentan, kvazaux insulton.

Ecx deklaroj estas gravaj, ne nur moroj kaj ideoj. En Galicio,
juda lingvo estis legxe nemontrebla kiel la gepatra en deklaroj
oficialaj. Hebreoj devis enskribigxi anoncante cxu polan, cxu
germanan, aux ukrajnan lingvon kiel sia. Nur per religioj oni
povis do kalkuli la diversgentanojn: Izraelanoj = Hebreoj, Romaj
katolikoj = Poloj, Grekaj katolikoj = Ukrajnoj, Protestantoj =
Germanoj. Ecx se ili forlasis jam de longe la prapatran kredon,
cxiuj sin enskribis l