torio!" Rimarkinde,
la skribmaniero debofronta estis seka, rigida, tro "tradukita".
Kiel en lia esperantismo mankis la interna ideo, tiel en lia
stilo mankis tiu salo: la spirito de la lingvo. Laux propra
komparo lia, Esperanto estis por li kvazaux marista signaro; por
Zamenhof, lingvo vivanta. Fakte, la du viroj cxiam reprezentis du
komprenojn tre malsamajn. La idista afero nur akcentis tiun
veron.

Pri propagando, de Beaufront ankaux sxatis regon, kaj litere
malpermesis al iu ajn en Francujo ion starigi sen aprobo lia. [7]
Kun eldonista firmo li subskribis kontrakton tian, ke gxi ne
povis presigi libron, ecx de Zamenhof, sen lia cenzuro. [8]

Kontraste kun tia regemo sonis paroloj Zamenhofaj:

"Mi ne volas eldoni auxtore plenan vortaron kaj krei laux mia
persona placxo la tutan lingvon de l' kapo gxis la piedoj. . . .
Por la lingvo internacia, la fundamento reprezentas tiun
materialon, kiu estis por cxiu moderna lingvo en la komenco de
regula skriba literaturo. . . . Kiam la lingvo suficxe
fortigxos kaj gxia literaturo suficxe vastigxos, tiam ankaux
tio, kio estas en mia brosxuro devos perdi cxian signifon, kaj
sole kompetentaj tiam devos esti la legxoj de la plejmulto." [9]

La vivo, la uzado, la plejmulto, jen estis la reguloj Zamenhofaj,
ne decidoj teoriaj post sestaga komitato. En tio li montrigxis
vera scienculo. Pro tio lin admiris lingvistoj, kiel Baudouin de
Courtenay. [10] Plie li studis medicinon. Li komprenis
naturfunkciadon. Male al franca matematikisto, amerikaj filozofoj
rekonis cxe Zamenhof la metodon lauxsciencan. Interalie William
James, plej fama pragmatisto: lerninte biologion sub Agassiz, li
nur fidis praktikan sperton de la vivo kaj malsxatis _a priori_.

Jam antaux li, en 1888, Amerika Filozofa Societo studis la
demandon pri mondlingvo. Gxi konkludis kiel Zamenhof. Ne
sukcesinte kunvenigi kongreson de l' Akademioj por decidi pri l'
afero, gxi ne faris kiel Couturat. La raporto de l' sekretario
Henry Philipps estis publikigita. Li rekomendis Esperanton kaj
komencis gxin disvastigi. Li ecx batalis kontraux reformistoj.
Laux li, nur tauxgis natura disvolvigxo.

Pri tiu temo Zamenhof parolis en _Aldono al la Dua Libro_, kaj
denove, dudek jarojn pli malfrue, cxe la kvara kaj sesa kongresoj
en Dresdeno 1908 kaj Washington 1910. Li montris, kiel senhalte
kaj senrompe kreskas lingvoj. Malnovaj folioj falas. Novaj prenas
ilian lokon. Brancxoj aldonigxas. Floroj kaj fruktoj
plimul