atis la Hebreojn. Maldikaj, malricxaj, seninfluaj
je kamparo, ili povis servi nek soldate, nek nutrade. Komercistoj
nur konkurencis. Bojkotado kaj malamo kreskis inter gentoj.
Mizero, malsato, malvarmo regis en la stratoj. Miloj da infanoj
mortis. Longaj sekvantaroj da virinoj atendis sur trotuaro antaux
supa disdonejo. Mankis pano.

Al Zamenhof aero mankis ecx pli. Por lin savi, la edzino lin
devigis transloki la logxejon apud Gxardeno Saksa. Cxe Krolevska
41, lastfoje mi lin vidis en decembro 1916. Li parolis mallauxte.
Li spiradis pene. Lia filo Adamo anstatauxis lin kiel okulisto
cxe la strato Dzika. Sed li bedauxris, ke li forlasis la tieajn
malricxulojn. Li sin sentis hejme nur inter ili. Lia frato
Aleksandro jxus mortis malproksime. Lia filino Sofio forestis en
Hxarkov, kiel kuracistino. Leteroj jam ne venis pro milito.
Cxagreno lin premis. Patre li suferis pro la morto de multegaj
Esperantistoj. "Kial ili, kaj ne mi?" -- li demandis. Pri juna
kaj fervora Bolingbroke Mudie li aludis ofte, vespere cxe l'
kameno. Sur la muroj estis cxie memorajxoj de l' kongresoj,
Bulonjo, Kembrigxo, gxojaj tagoj. Ankaux tie staris portreto de
l' amiko, maljuna kaj fidela, Moscheles.

Ankoraux li laboris pri homarana ideo. "Gxi estas ja la celo de
mia tuta vivo", li diris kun fervora brilo en okuloj. "Por gxi mi
fordonus cxion ofere. Se mi nur estus ne tiel senforta, senpova
cxi tie, fortrancxita el mondo!" Li antauxvidis morton, kaj li
sentis la potencan vokon al tiu tasko. Li deziris almenaux
starigi l' aferon. Poste trovigxos helpantoj por gxin vastigi tra
la mondo. La suferanta homaro bezonas tiun helpon al unuigxo.

Jam en auxtuno 1914, li skribis al D-ro Uhlman en Svislando: "La
terura milito, kiu nun faras tian grandan ekstermadon inter la
homoj, instigas min, ke mi, malgraux la gxisnuna malbona sukceso,
nepre penu arangxi kongreson de homaranoj". Sed la milito
longigxis. Iom post iom li elpensis novan planon. Li projektis
vastan kongreson universalan por neuxtrale-homa religio. Sed
antauxe estus ja necese kunvoki pli malgrandan kunvenon preparan.
Al gxi oni invitus profesorojn universitatajn inter kaj ekster
Esperantistaro.

Li pretigis cirkuleron, anoncante ke la kunveno "okazos en la
lastaj tagoj de decembro 1916" en urbo svisa. Sed la milito
dauxris. Sur la manuskripto tiu dato kusxas trastrekita. Li
skribis sxangxe: "en la unuaj tagoj de auxgusto 1917". En marto,
la milito dauxris cxiam. Cxu senfine? Cxu li vidos