venkos unu
per l' alia. Cxar tie kusxas la vojo kaj la sorto de l' homaro.

En sia raporto al la kongreso de Rasoj, Zamenhof priskribis tiel
cxi praktikan rimedon por pacigi la vivadon gxeneralan:

Konservante sian gentan lingvon kaj gentan religion en la
interna vivo de sia lingva aux religia grupo, la homoj por
cxiuj rilatoj intergentaj uzu lingvon neuxtrale-homan, kaj
vivu, laux etiko, moroj kaj vivarangxoj neuxtrale-homaj.

Pri l' unua fako, la lingva, li detale traktis en la raporto,
insistante pri tiu cxi punkto: kulturo devas esti tuthomara.
Neniu havas rajton humiligi aligentan homon, trudante al li sian
lingvon kaj nacian formon de kulturo.

Pri la dua, la religia, li nur aludis tie per malmultaj vortoj.
Li pripensis verkon specialan je tiu temo. Cetere, la religia
unueco de l' popoloj komencigxis per si mem jam de longe. En
multaj regnoj, sxtato kaj eklezio jam apartigxis. Tiel grandigxis
homa libereco. Kiam cxie malaperos oficiala privilegio por tiu
aux alia religio, la afero iros pli rapide. Sed ankaux sur tiu
kampo necesus ekstarigi ian difinitan fundamenton por neuxtrala
renkontigxo.

Tiu cxi paragrafo staris plej sxangxita en la dua eldono de l'
_Deklaracio pri Homaranismo_. Estis delikate. Lauxsxajne Zamenhof
unue pensis, ke homoj povus samtempe aparteni al sia hejma
eklezio kaj vizitadi ian templon superkredan. Intertempe, romaj
aux grekaj Kristanoj sendube montris al li, ke l' episkopoj
malpermesus al siaj fideluloj tian partoprenon. Tiam ili devus
elekti inter ambaux. La dua teksto do forigis tion, kaj nur lasis
kiel devojn de cxiuj homaranoj: "sincerecon, toleremon al
malsamaj kredoj kaj plenumon de moralo frateca". Fondo de kaj
aligxo al sendoktrina komunumo restis nur rekomendate al
liberkredanoj, "por fiksi fortike sian religian neuxtralecon kaj
savi sian posteularon kontraux refalo en gente-religian
sxovinismon".

Tie kusxis la plej forta zorgo de Zamenhof: ke homoj ne restu en
gentaj eklezioj nur pro eksteraj cirkonstancoj. Organizo monda
devus esti tia, ke neniu bezonu, malgraux sia kredo, algluigxi al
tiu aux alia religio, nur ekzemple pro patriotismo, aux por ne
perfidi siajn samgentanojn.

Homaranismo helpos forigi tiun cxi devigon al malsincereco. Sed
ankaux tial la vorto "liberkreda" ne devas signifi speciale
ateista. "Liberpensuloj" ofte farigxis fanatikaj materialistaj
sektuloj. Liberkredano estu cxiu homo, kiu kredas je neniu el la
ekzistantaj religioj. Tia komunumo