n Tzernagora is de
fourrage zoo schaars, dat een paard gemiddeld 's jaars ruim vijfhonderd
franken aan voeding kost; in de Berda daarentegen zou dit onderhoud
veel minder kosten; maar tot heden is het, bij het gemis van bruikbare
wegen, onmogelijk, de fourrage van de eene streek van het vorstendom
naar de andere te vervoeren. Om dezelfde reden is de artillerie bij
de verdediging des lands van zoo weinig nut; bovendien is het mikpunt
schier zonder uitzondering te ver verwijderd of te dicht bij: te ver
verwijderd, als men van de hoogte der bergen moet vuren; te dicht
bij, als men in de passen en ravijnen, die zich in eindelooze bochten
tusschen de rotsen heen winden, moet aanvallen. Berghouwitsers, die op
muilezels worden vervoerd, zijn de eenige stukken, die hier werkelijk
van dienst kunnen zijn. Men heeft zich dus in de bediening dezer
houwitsers moeten bekwamen; tegenwoordig is een der voornaamste en
beste officieren van het vorstendom, Macho Verbitza, die in Frankrijk
zijne opleiding heeft ontvangen, aan het hoofd van dit wapen geplaatst.

Hiermede heb ik mijn overzicht van de officieele strijdkrachten van
het vorstendom voltooid: dit overzicht was noodig om te weten over
welke hulpmiddelen Montenegro kan beschikken; maar hier, minder dan
ergens elders, mag het persoonlijk initiatief worden voorbijgezien
of gering geschat. Voorzeker heeft men goed gehandeld, door, voor
zoover dit mogelijk was, de bewapening en uitrusting te verbeteren,
de ordelooze massa aan vaste regelen te onderwerpen en eene doelmatige
organisatie in te voeren; maar naar het oordeel van alle deskundigen
zou het een bedenkelijke misslag zijn, de Tzernagorsken aan eene
al te strenge en stipte krijgstucht te willen onderwerpen. Als de
Montenegrijn op het slagveld niet zekere mate van vrijheid behoudt,
niet langer de gelegenheid heeft om, althans tot op zekere hoogte,
zijne eigene ingevingen te kunnen volgen, dan zou hij zich niet langer
in zijn element gevoelen. In het gelid geplaatst en tot een simpel
nommer geworden, zou de onversaagde krijgsman minder waard zijn dan
een gewoon europeesch soldaat. Een bekwaam legeraanvoerder moet steeds
weten te beoordeelen, wanneer en in welke mate hij aan dit persoonlijk
initiatief zijner manschappen den vrijen teugel laten kan en mag.

De dood op het slagveld is voor den Montenegrijn bijna het hoogste
ideaal: bij de geboorte van een zoon weet men hem niets beters toe
te wenschen, dan dat hij niet in zijn bed mo